Odpowiada Krystyna Karwicka-Rychlewicz, autorka książki "My, rodzice dzieci z Dworca Centralnego", członek kolegium redakcyjnego biuletynu "Problemy narkomanii"; konsultacja - dr Teresa Wereżyńska-Bolińska, lekarz psychiatra, ordynator Oddziału Detoksykacyjnego Szpitala Nowowiejskiego w Warszawie 22-01-2001 19:25

Na to pytanie może pomóc odpowiedzieć poniższa ankieta dla rodziców opracowana przez Monar.

(Proszę odpowiadać tak lub nie, kierując się pierwszą myślą, jaka pojawiła się po przeczytaniu pytania)

1. Czy uważasz, że Twoje dziecko jest uzależnione?

2. Czy koncentrujesz Twoje myśli, uczucia i zachowania wokół uzależnienia dziecka?

3. Często odczuwasz konieczność odciągnięcia dziecka od narkotyków, alkoholu?

4. Uważasz, że musisz poświęcić się pomocy uzależnionemu dziecku?

5. Czujesz się źle, gdy Twoje dziecko odrzuca Twoją pomoc?

6. Masz nadzieję, że uzyskasz kontrolę nad uzależnieniem dziecka?

7. Coraz częściej izolujesz się od bliskich i rezygnujesz z poznawania nowych osób?

8. Uważasz, że dzięki Tobie dziecko może przestać brać?

9. Często rezygnujesz z własnych potrzeb z uwagi na to, że Twoje dziecko jest uzależnione?

10. Łatwo zapominasz o krzywdach wyrządzonych Ci przez dziecko pod wpływem narkotyku?

11. Czy miewasz doświadczenia przykrych stanów emocjonalnych (niepokój, rozdrażnienie itp.), gdy dziecko przestaje brać?

12. Tracisz poczucie własnej wartości, gdy nie udaje Ci się uzyskanie pozytywnych zmian w zachowaniach Twojego dziecka?

13. Przez ponad rok próbujesz samodzielnie rozwiązać problem uzależnienia Twojego dziecka?

14. Łatwo wybaczasz dziecku zaniedbania i nieuczciwości powstałe z powodu brania?

15. Czy uważasz, że musisz naprawić szkody, jakie spowodowało Twoje dziecko z powodu brania?

16. Czy zdarza się, że Twoje dziecko krzyczy na Ciebie?

17. Często myślisz, że Twoje dziecko bez Twojej pomocy umrze?

18. Czasem zdarza się, że zgadzasz się pod naciskiem dziecka - robisz coś dla "świętego spokoju"?

19. Czy uważasz, że Twoje dziecko nadużywa narkotyków?

20. Czy odczuwasz lęk, gdy Twoje dziecko jest zbyt długo poza domem?

21. Czasem pragniesz wyrzucić dziecko z domu, ponieważ bierze?

22. Czy wobec znajomych ukrywasz lub bagatelizujesz problem uzależnienia dziecka?

23. Czy zdarzają Ci się ataki złości i agresji powodowane braniem Twojego dziecka?

24. Żeby nie myśleć o problemach często uciekasz w pracę, telewizję, książki itp.?

25. Twoje przykre emocje (niepokój, rozdrażnienie) maleją, gdy dziecko znowu zaczyna brać?

26. Czy z powodu uzależnienia dziecka bierzesz czasem środki uspokajające?

27. Uważasz, że tylko Ty potrafisz czuwać nad wszystkim i pilnujesz tego?

28. Czy zdarzają Ci się stany: braku chęci dalszej walki, zobojętnienia, apatii, rezygnacji itp.

Jeśli masz więcej niż 6 odpowiedzi tak to:

- Twoje dziecko ma problem z narkotykami i powinno podjąć kontakt ze specjalistą

- Ty również prezentujesz cechy osoby współuzależnionej i wskazany jest kontakt ze specjalistą

- Twój dotychczasowy tryb życia nie prowadzi do samorealizacji i spełnienia marzeń

- Przeszkadzasz Twojemu dziecku w skutecznej zmianie stylu życia i w leczeniu.

WŁAŚCIWOŚCI OSOBY WSPÓŁUZALEŻNIONEJ:

Czy odczuwasz?

Chaos i zamęt uczuciowy.

Huśtawki emocjonalne.

Zagubienie, niepewność i bezradność w pejzażu emocjonalnym.

Zaprzeczanie oczywistym faktom problemu narkotykowego.

Roztaczanie ochronnego parasola nad narkomanem i łagodzenie skutków zażywania narkotyków.

Ukrywanie przed otoczeniem. problemów z narkotykami.

Nadmierna zależność emocjonalna od narkomana.

Koncentrowanie się na narkomanie kosztem siebie i rodziny.

Szukanie "obiektywnych" powodów brania i usprawiedliwianie narkomana.

Unikanie sytuacji konfliktowych.

Niepodejmowanie w rodzinie jawnych rozmów o faktach związanych z braniem, mimo iż wyznaczają one życie rodzinne.

Kłopoty z odpowiedzialnością, nadmierne podejmowanie odpowiedzialności lub całkowite uchylanie się od niej.

Nieumiejętność bronienia swoich praw i zdrowych interesów pozostałych członków rodziny.

Nieświadome wspomaganie narkomana przez odbarczanie go z odpowiedzialności za skutki brania.

Ciągły lęk, poczucie winy i wstydu.

Jeśli tak właśnie jest z Tobą - postaraj się jak najszybciej trafić do specjalisty znającego się na problemach uzależnienia. Dowiedz się, gdzie możesz go znaleźć najbliżej Twojego miejsca zamieszkania. Im szybciej to zrobisz - tym szybciej i lepiej pomożesz bliskiej uzależnionej osobie , a także sobie samej/samemu!

Pomoże Ci w tym telefon Ogólnopolskiego Telefonu Pogotowia Makowego: Narkomania. Pomoc rodzinie: 0-801 10 96 96

Dane tu przedstawione mają jedynie wartość informacyjną i nie mogą zastąpić indywidualnej porady lekarskiej.

WSPÓŁUZALEŻNIENIE KOBIET

Program badawczy APETOW (Analiza Przebiegu i Efektów Terapii Osób Współuzależnionych) realizowany jest przez Instytut Psychologii Zdrowia od roku 1998. Jednym z jego celów jest monitorowanie procesu zdrowienia żon alkoholików podejmujących terapię współuzależnienia w wiodących placówkach odwykowych. Prezentowane wyniki są częścią tego programu.

Literatura dotycząca współuzależnienia przez długi czas zdominowana była przez dwa główne nurty wyjaśniające to zjawisko. Jedna z koncepcji (teoria zaburzonej osobowości) traktuje współuzależnienie jako trwałą predyspozycję psychiczną, charakteryzując kobiety współuzależnione jako osoby o specyficznym typie osobowości, które poszukują niedostępnych emocjonalnie mężczyzn dla zaspokojenia swoich nieświadomych neurotycznych potrzeb (Mellody, 1992; Bradshaw, 1994; Norwood, 1999). Robin Norwood, jedna ze zwolenniczek tego typu podejścia, stwierdziła na podstawie własnej pracy terapeutycznej z żonami alkoholików, że w większości pochodzą one z rodzin dysfunkcjonalnych, gdzie doznały traumatycznych przeżyć. W związku z alkoholikiem zaś nieświadomie odtwarzały i przeżywały na nowo ważne aspekty własnego dzieciństwa (Norwood, 1999). Teoria ta zakłada, że zaburzenia, jakie przejawiają żony alkoholików są pierwotne w stosunku do dysfunkcji związanych z alkoholizmem męża, a więc kobiety te są współuzależnione zanim wejdą w niszczący związek.

W kolejnym podejściu (teorii stresowej) silnie ugruntowanym w praktyce i ideologii AA i AlAnon współuzależnienie interpretuje się jako efekt funkcjonowania w warunkach przewlekłego stresu (Woititz, 1994; Brown, 1995). W związku z alkoholizmem jednego z domowników, pozostali członkowie rodziny narażeni są na trudne sytuacje rodzące napięcia, lęk, złość, niepewność czy bezradność. Życie w zagrażającym środowisku powoduje, że partnerki alkoholików wykorzystują różne sposoby, by przetrwać w destrukcyjnym układzie.
W tym rozumieniu współuzależnienie stanowi reakcję na zachowanie zaburzonego partnera.

Próbując empirycznie zweryfikować przedstawione powyżej koncepcje, podjęliśmy kwestię pochodzenia z rodziny alkoholowej.
Ponad połowa badanych współuzależnionych kobiet (53%) wychowało się w rodzinie, w której ktoś nadużywał alkoholu. Nadużywanie alkoholu w rodzinie pierwotnej wydaje się być jednym z czynników sprzyjających rozwojowi współuzależnienia, aczkolwiek nie sam alkohol, ale relacje w rodzinie zakłócające proces rozwoju dziecka mogą wpływać na kształtowanie się skłonności do trwania w patologicznym związku (Brown, 1995).

Sytuacja wszystkich członków rodziny alkoholika jest zbliżona koncentrują sie oni na zachowaniu alkoholika i podporządkowują jego chorobie. Różnicę stanowi fakt, że osoba dorosła może opuścić niezdrowy układ, zaś dziecko, pozbawione możliwości wyboru, nie może tego uczynić. Emocjonalne okaleczenie, jakiego doznają dzieci alkoholików przynosi podobne konsekwencje psychiczne, z jakimi mamy do czynienia w przypadku żon alkoholików. Norwood uważa, że współuzależnienie nie jest skłonnością przypadkową. To wypadkowa wychowania kobiety w konkretnym społeczeństwie i konkretnej rodzinie (Norwood, 1999).
Można zatem przypuszczać, że destrukcyjne skrypty poznawcze i schematy zachowań wykształcone w dzieciństwie będą powielane w wieku dorosłym, stanowiąc źródło trudności w budowaniu bliskich związków z innymi ludźmi.


* * *
Porównaliśmy funkcjonowanie psychologiczne trzech grup kobiet:

- żony alkoholików pochodzące z rodzin, w których nadużywano alkoholu, rozpoczynające terapię współuzależnienia (współuzależnione DDA 1 );

- żony alkoholików pochodzące z rodzin, w których nie nadużywano alkoholu, rozpoczynające terapię współuzależnienia (współuzależnione nie DDA);

- kobiety, które wychowywały się w rodzinie alkoholowej, ale ich aktualny partner nie nadużywa alkoholu (uczestniczki SPP).

Zgodnie z teorią zaburzonej osobowości, obie grupy kobiet z historią alkoholową powinny osiągnąć zbliżone wyniki w przeprowadzanych testach. Należy jednak podkreślić, iż słuchaczki SPP są grupą specyficzną są to osoby profesjonalnie zajmujące się pomaganiem. Nie posiadamy przy tym informacji dotyczących ich uczestnictwa w procesie terapeutycznym, a więc nie możemy wykluczyć, że uwarunkowania z dzieciństwa zostały przez nie przepracowane.

Podobieństwa wyników między grupami żon alkoholików, a różnice między grupami córek alkoholików przemawiałyby za teorią stresową, a więc za koncepcją traktującą współuzależnienie jako zachowanie reaktywne reakcji na uzależnionego od alkoholu partnera.

* * *
Kobiety wychowane w rodzinach alkoholowych i obecnie związane z alkoholikiem wykazują pod względem poziomu zaburzeń traktowanych jako objawy współuzależnienia (takie jak zaburzenia emocjonalne, zniekształcenia poznawcze czy stany depresyjne i lękowe) istotne podobieństwa z grupą pozostałych współuzależnionych, a nie z osobami o zbliżonych doświadczeniach z dzieciństwa. Na tej podstawie można wnioskować, że to w głównej mierze obecne warunki życia przyczyniają się do destrukcyjnych zmian w funkcjonowaniu żony alkoholika, a nie jej przeszłe doświadczenia, co nie wyklucza jednak ich wpływu. Możemy zatem stwierdzić, że pochodzenie z dysfunkcyjnej rodziny, jaką jest rodzina z problemem alkoholowym nie jest główną przyczyną wchodzenia przez kobiety w długotrwałe, rujnujące je związki.

Ze względu na brak ważnych informacji na temat uczestniczek SPP pochodzących z rodzin z problemem alkoholowym takich jak np. rola spełniana w rodzinie alkoholowej, uczestnictwo w terapii, zaangażowanie w rozwój osobisty, doświadczenie w pracy zawodowej, związki z mężczyznami nie można jednak stwierdzić, iż niewłaściwe traktowanie w dzieciństwie nie pozostawiło śladu. Można natomiast powiedzieć, mając na uwadze dobry stan psychiczny tej grupy kobiet, co wskazuje na udany związek małżeński, iż córka alkoholika nie staje się automatycznie żoną alkoholika.

* * *
Określając współuzależnienie jako przystosowanie do przebywania w sytuacji chronicznego stresu, warto przyjrzeć się, w jaki sposób kobiety współuzależnione w zależności od rodziny pochodzenia radzą sobie z tego typu sytuacją. Dlatego też w dalszej kolejności zajęliśmy się relacjami między sferą przekonań a innymi wymiarami życia psychicznego u pacjentek współuzależnionych. Sposób myślenia jest tu o tyle ważny, iż określa go model wychowawczy, a więc pochodzenie z rodziny z problemem alkoholowym może pod tym względem różnicować obie grupy współuzależnionych. Ponieważ wcześniejsze analizy wykazały brak podobieństw między grupami kobiet pochodzących z rodzin z problemem alkoholowym, pod uwagę wzięliśmy jedynie osoby współuzależnione.

Chociaż obie grupy kobiet współuzależnionych nie różniły się między sobą w sposób istotny statystycznie ani pod względem przekonań (mierzonych kwestionariuszem Moje Przekonania), ani pod względem innych badanych wymiarów takich jak poziom współuzależnienia, sfera emocjonalna, behawioralna oraz poczucie koherencji i ogólna kondycja psychiczna to analiza korelacji między wynikami tych pomiarów wykazała pewne interesujące różnice.

* * *
Szczególnie wyraźnie rysują się różnice dotyczące związków przekonań z odczuwanymi emocjami. Ogólnie rzecz biorąc, sfera poznawcza osób z historią alkoholową nie jest związana z emocjonalną, w przeciwieństwie do współuzależnionych nie DDA. Jedyne podobieństwo stanowią występujące w obu grupach korelacje między samooceną a bilansem emocjonalnym, co oznacza, że im większa jest przewaga emocji negatywnych nad pozytywnymi doznawanych przez współuzależnione, tym niższą mają one samoocenę.

Obniżona samoocena kobiet współuzależnionych z jednej strony wydaje się być jednym z warunków utrzymywania związku z alkoholikiem, z drugiej jest tego skutkiem. O ile wiadomo, że niskie poczucie własnej wartości jest cechą charakterystyczną dorosłych dzieci alkoholików, to nieznany jest poziom samooceny pozostałych kobiet, zanim znalazły się w sytuacji współuzależnienia. Dlatego też możliwe są różne interpretacje uzyskanych wyników. Wcześniejsze posiadanie niskiej samooceny mogłoby świadczyć o tym, że osoby o niskim poczuciu własnej wartości mają predyspozycje do wciągania się w destrukcyjne związki. Jednocześnie warto zauważyć, że wiązanie przez osoby współuzależnione samooceny ze skutecznością wpływu na alkoholika bywa uznawana za jedno z kryteriów współuzależnienia (Cermak, 1986).

Dzieci wychowujące się w rodzinie z problemem alkoholowym uczą się "zamrażania" własnych uczuć, gdyż dopuszczanie ich do siebie jest dla nich zbyt bolesne i obciążające. Jednak nie to jest powodem, dla którego emocje badanych córek alkoholików nie wykazują związku ze sferą ich przekonań obie grupy równie często przeżywają negatywne emocje. Sugeruje to, że współuzależnione DDA nie odcinają się od swoich uczuć w wyższym stopniu niż pozostałe koalkoholiczki. Tego typu wyniki wskazują, że funkcjonowanie emocjonalne żon i zarazem córek alkoholików stanowi bezpośrednią konsekwencję życia w warunkach chronicznego stresu i tego, co myślą na własny temat.

Jeśli chodzi o osoby współuzależnione wychowujące się w rodzinie, w której nikt nie nadużywał alkoholu, to stwierdziliśmy zależności pomiędzy wszystkimi podskalami kwestionariusza Moje Przekonania (dotyczącymi picia męża, źródeł poczucia własnej wartości, poglądów na temat małżeństwa i rodziny, zasad rządzących związkami damsko męskimi oraz ludzkim losem) a poziomem negatywnych emocji i tym samym bilansem emocjonalnym.

Destrukcyjne przekonania współuzależnionych nie DDA warunkują i są warunkowane doznawanymi emocjami, zwłaszcza tymi przykrymi. Zachowanie alkoholika wprowadza kobietę w negatywny stan emocjonalny, ona zaś chcąc pozbyć się przykrych odczuć racjonalizuje sytuację i tworzy destruktywne skrypty poznawcze. Część z nich opiera się na myśleniu magiczno życzeniowym (np. "Jeśli żona bardzo kocha męża, to w końcu wrócą szczęśliwe dni") i w dalszej kolejności przyczynia się do wzrostu oczekiwań wobec męża ("Mąż sprawi, że znowu będę szczęśliwa"). W momencie, gdy dochodzi do kolejnej konfrontacji powraca złość, lęk, bezradność, rozpacz, a pocieszeniem stają się w ten sposób utrwalane destruktywne przekonania.
W przypadku współuzależnionych nie DDA przekonania wykorzystywane przez mechanizmy obronne, szczególnie intensywnie przez racjonalizacje.

* * *
Ciekawe okazało się zbadanie korelacji pomiędzy przekonaniami a poczuciem koherencji kobiet współuzależnionych. Z racji tego, że pojęcie koherencji rozumiane jako poczucie wewnętrznej harmonii i siły, pozwalające na traktowanie życia jako wyzwania, a nie zagrożenia zawiera w sobie odniesienia do interpretacji rzeczywistości, oczekiwaliśmy, że będzie ono wykazywać ujemne związki z przekonaniami charakterystycznymi dla współuzależnienia.
Tymczasem w grupie współuzależnionych DDA podobnie jak w przypadku sfery emocjonalnej poza samooceną zależności takie nie występują. Wskazuje to na kruchość światopoglądu tych kobiet żywione przez nie przekonania ani nie tłumaczą im rzeczywistości, w jakiej żyją, ani nie ułatwiają dostrzegania sensowności działania w takich okolicznościach. Wydaje się, że osoby te wychowane w rodzinie alkoholowej i związane z alkoholikiem w życiu dorosłym znają tylko jedno oblicze świata: nieodłącznie kojarzone z alkoholem. System poglądów charakterystyczny dla współuzależnienia jest w ich przypadku zsocjalizowaną wizją świata, chociaż nie przystającą do warunków istniejących poza ich rodziną. Ponadto brak korelacji sugeruje, iż współuzależnione córki alkoholików mają niskie poczucie koherencji powodowane innymi czynnikami (takimi jak np. traumatyczne przeżycia z okresu dzieciństwa) niż ich przekonania.

W grupie kobiet pochodzących z rodzin, w których nikt nie nadużywał alkoholu ze wszystkimi wymiarami poczucia koherencji ujemnie korelują poglądy na temat funkcjonowania kobiety jako matki i żony. Oznacza to, że im bardziej dysfunkcjonalne przekonania odnoszące się do tej dziedziny życia posiada dana osoba, tym niższe ma poczucie koherencji i tym mniejsze szanse na wydostanie się z tej sytuacji.
* * *

Również w przypadku objawów psychopatologicznych więcej silniejszych zależności między tego typu zaburzeniami a przekonaniami charakterystycznymi dla współuzależnienia zachodzi w grupie pacjentek z rodzin bez problemu alkoholowego.

Im bardziej destrukcyjne przekonania żywią współuzależnione nie DDA, tym więcej występuje u nich objawów psychopatologicznych. Zaburzenia psychiczne wynikają z reakcji adaptacyjnej, której częścią są skrypty dotyczące przede wszystkim funkcjonowania rodziny i relacji między małżonkami oraz ogólnej wizji świata. Niska samoocena tej grupy kobiet wiąże się z gorszym samopoczuciem psychicznym, jednak w stopniu słabszym niż w przypadku DDA.

Warto zwrócić uwagę na stosunkowo słabe w obu grupach związki przekonań z poziomem wrogości. Świadczyć to może o tym, że emocje złości w przypadku tych kobiet nie docierają do poziomu myślenia, ale objawiają się jako depresja, zalęknienie, zmiany psychotyczne czy dolegliwości somatyczne.
W grupie współuzależnionych nie DDA najważniejsze, z punktu tworzenia ogólnego programu życiowego i jednocześnie działające najbardziej destrukcyjnie, skrypty odwołują się do odpowiedzialności za trwałość rodziny ("Jeżeli moja rodzina się rozpada, to znaczy, że ja nic nie jestem warta") i traktowania męża jako społecznego wyznacznika własnej wartości ("Posiadanie własnego mężczyzny podnosi wartość kobiety").

Dla grupy współuzależnionych DDA szczególnie znaczący jest poziom samooceny, gdyż ten właśnie wymiar koreluje istotnie ze wszystkimi za wyjątkiem somatyzacji kategoriami objawów psychopatologicznych. Najsilniejsze związki zachodzą pomiędzy zaburzeniami psychicznymi a lękiem przed samotnością ("Mam poważne wątpliwości, czy ktokolwiek poza mężem zechce ze mną być na stałe") oraz przekonaniem o powinności samodzielnego radzenia sobie z własnymi problemami ("Nie mam prawa zawracać nikomu głowy swoimi beznadziejnymi problemami").

Co ciekawe, poza samooceną, przekonania córek alkoholików nie wykazują związku z tak charakterystycznymi dla współuzależnienia zaburzeniami jak depresyjność, podwyższony poziom lęku czy somatyzacje.


* * *
Największe podobieństwa między grupami współuzależnionych zaobserwowaliśmy w przypadku związków przekonań z zachowaniami. Dla współuzależnionych zarówno DDA, jak i kobiet, w których domu rodzinnym nie nadużywano alkoholu, nasilenie destrukcyjnych przekonań oraz zachowania charakterystyczne dla żon alkoholików za wyjątkiem poglądów dotyczących praw rządzących światem wzajemnie na siebie wpływają. Potwierdza to, iż sposób postępowania z alkoholikiem w dużej mierze warunkowany jest dokonywaną przez jego partnerkę interpretacją sytuacji rodzinnej. Wpływ na zachowanie kobiet współuzależnionych niezależnie od rodziny pochodzenia ma nie tyle ich ogólna wizja świata, co myślenie dotyczące własnej osoby, partnerstwa, rodziny i nadużywania alkoholu przez męża, a więc stałych elementów ich codziennego życia.

Ogólnie rzecz biorąc, nieco silniejsze związki między przekonaniami a zachowaniami zachodzą u współuzależnionych nie DDA, co i w tym przypadku świadczy o większym znaczeniu sfery poznawczej dla rozwoju współuzależnienia w tej grupie. Warto jednak zauważyć, że w podskali Małżeństwo i rodzina silniejsze korelacje wystąpiły u córek alkoholików. Wskazuje to na kierowanie się w działaniu poczuciem obowiązku wobec rodziny im większą odpowiedzialność za trwałość rodziny kobiety te przypisują samym sobie, tym bardziej utrwalają zachowania charakterystyczne dla współuzależnienia.

* * *
U kobiet współuzależnionych pochodzących z rodzin z problemem alkoholowym system przekonań odgrywa inną rolę w przystosowaniu się do życia z alkoholikiem niż ma to miejsce w grupie osób, które wychowywały się w rodzinie, gdzie nie nadużywano alkoholu. Doświadczenia z dzieciństwa odpowiedzialne są więc za wzór współuzależnienia i rodzaj mechanizmów psychologicznych, powodujących postępujące uwikłanie w destrukcyjną sytuację.

Współuzależnione DDA wyniosły z domu wizje tego, jak żyć w świecie skoncentrowanym wokół alkoholu, a tym samym skłonność do reagowania na zachowanie innych osób w miejsce zdolności do niezależnych działań. Dlatego też najczęściej występujące w tej grupie korelacje dotyczą samooceny. Alkoholik wcześniej na ogół ojciec, a obecnie mąż określa w mniemaniu kobiety jej wartość. Uzależnia ona własną samoocenę od po pierwsze jego opinii na swój temat, po drugie od skuteczności wpływu na picie przez męża. Oczekiwanie przez współuzależnione córki alkoholików na uzyskanie pozytywnej oceny wydaje się być jednym z ważniejszych powodów, dla których pozostają one w niszczącym związku.

Samoocena koreluje z innymi wymiarami życia psychicznego również u współuzależnionych nie DDA, jednak w tej grupie większe znaczenie dla utrwalania współuzależnienia ma obraz siebie jako kobiety oraz skrypty dotyczące funkcjonowania kobiety w rolach żony i matki. System poglądów żon alkoholików z rodzin bez problemu alkoholowego spełnia rolę mechanizmów obronnych i jest bezpośrednio zaangażowany w utrzymanie niezmienionej sytuacji rodzinnej.

* * *
Nie została w pełni potwierdzona ani koncepcja współuzależnienia jako trwałej predyspozycji psychicznej, bowiem czynnikiem o bardziej destrukcyjnym wpływie na aktualny stan psychiczny niż dzieciństwo w dysfunkcjonalnej rodzinie, okazał się obecny związek z alkoholikiem, ani koncepcja stresu, ponieważ traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa znajdują odzwierciedlenie we wzorcu współuzależnienia. O wystąpieniu współuzależnienia nie decyduje ani sama sytuacja, ani sama osoba, choć jest ono uwarunkowane przez jedno i drugie.

Uzyskane wyniki dają podstawy do uznania, iż za rozwój współuzależnienia odpowiadają trzy grupy czynników: sytuacja stresowa; "wyposażenie osobiste", tzn. minione doświadczenia życiowe i właściwości psychologiczne, z którymi dana osoba wchodzi w związek oraz zmiany w funkcjonowaniu psychologicznym osoby będącej w patologicznym związku przez dłuższy czas (Mellibruda, Sobolewska, 1997).

Katarzyna Kurza

Autorka jest socjologiem. Pracuje w Dziale Badań Instytutu Psychologii Zdrowia.

Bibliografia:
Bradshaw, J. (1994). Zrozumieć rodzinę.
Warszawa: IPZiT. Brown, S. (1995). Bezpieczne przejście.
Warszawa: IPiN. Cermak, T.L. (1986). Diagnosing and treating codependence. Minneapolis: Johnson Institute Books.
Mellibruda, J., Sobolewska, Z. (1997). Koncepcja i terapia współuzależnienia. Alkoholizm i Narkomania, 3(28), 421 430.
Mellody, P. (1992). Toksyczna miłość i jak się z niej wyzwolić. Warszawa: Jacek Santorski & CO Agencja Wydawnicza.
Norwood, R. (1999). Kobiety, które kochają za bardzo. Poznań: REBIS.
Woititz, J. (1994). Małżeństwo na lodzie. Warszawa: IPZiT.
1 Dorosłe Dziecko Alkoholika (DDA) osoba, której przynajmniej jedno z rodziców jest lub było alkoholikiem (Leksykon terminów. Alkohol i narkotyki. Warszawa 1997, IPiN.

Program badawczy APETOW (Analiza Przebiegu i Efektów Terapii Osób Współuzależnionych) realizowany jest przez Instytut Psychologii Zdrowia od roku 1998. Jednym z jego celów jest monitorowanie procesu zdrowienia żon alkoholików, podejmujących terapię współuzależnienia w wiodących placówkach odwykowych. Prezentowane wyniki są częścią tego programu.
Długotrwałe oddziaływanie sytuacji stresowej powoduje zaburzenia zarówno w sferze emocji i percepcji, jak też na poziomie behawioralnym i fizjologicznym. Czy tego typu konsekwencje ponoszą również kobiety pozostające w stałym związku z alkoholikiem? Chcąc wyodrębnić zmiany wynikające z codziennego życia z osobą uzależnioną, porównaliśmy sposób funkcjonowania psychologicznego żon alkoholików i kobiet deklarujących brak głębszych problemów emocjonalnych.
W grupie badanej znalazło się 210 pacjentek rozpoczynających terapię współuzależnienia. Grupa kontrolna składała się ze 115 słuchaczek Studium Pomocy Psychologicznej, wyselekcjonowanych spośród uczestników dwóch turnusów wyłączeni zostali mężczyźni, żony mężów nadużywających alkoholu oraz osoby wyraźnie różniące się pod względem demograficznym od populacji kobiet współuzależnionych (tzn. młode niezamężne kobiety z wyższym wykształceniem zamieszkujące na wsi lub w miastach poniżej 100 tysięcy mieszkańców).
Porównanie obu grup wykazało zdecydowane różnice we wszystkich badanych obszarach.

ZACHOWANIA
Opis funkcjonowania pacjentek podejmujących terapię współuzależnienia rozpoczniemy od sposobu ich zachowania. W porównaniu z osobami z grupy kontrolnej, u żon alkoholików stwierdziliśmy znacznie bardziej nasilone zachowania charakte
rystyczne dla współuzależnienia. Kobiety współuzależnione wykazują skłonności do nadmiernego kontrolowania zachowań męża związanych z alkoholem, na które nie mają wpływu, a jednocześnie na zaniechanie działań konstruktywnych, takich, które umożliwiałyby skuteczną zmianę czy wyjście z sytuacji. Osoby te mają nadmierne poczucie odpowiedzialności za zachowania mężczyzny, są gotowe do natychmiastowej reakcji na nie, a jednocześnie skłonne do ponoszenia konsekwencji picia męża.

STAN EMOCJONALNY
Życie w rodzinie z problemem alkoholowym stwarza wiele napięć i zagrożeń. Chcieliśmy więc sprawdzić, co dzieje się z emocjami kobiet na co dzień obcujących z mężami nadużywającymi alkoholu. Spodziewaliśmy się, iż towarzyszyć im będą przede wszystkim silne uczucia negatywne.
Okazało się, że pacjentki rozpoczynające terapię współuzależnienia częściej doświadczają trudnych i nieprzyjemnych stanów niż przeżywają przyjemne chwile. W rezultacie daje to ujemny bilans emocjonalny, a tym samym świadczy o niewielkim czy wręcz braku zadowolenia z życia.
W grupie uczestniczek SPP natomiast odnotowaliśmy dodatni bilans emocjonalny, podobnie jak ma to miejsce wśród ogółu Polaków 1 . Mówi to o generalnej przewadze emocji pozytywnych nad negatywnymi u osób wolnych od długotrwałego stresu doświadczanego w rodzinie z problemem alkoholowym.
Jednocześnie stwierdziliśmy, że kobiety współuzależnione wykazują wyższy niż w przypadku grupy kontrolnej poziom lęku, wywołanego najprawdopodobniej niepewnością i różnego typu przemocą oraz gniewu, zrodzonego z poczucia winy, krzywdy i strachu.

KONDYCJA PSYCHICZNA
Kobiety współuzależnione charakteryzują się kondycją psychiczną, którą można określić jako umiarkowaną. W porównaniu z uczestniczkami SPP mają one znacznie osłabione chęci do życia i zarazem wykazują tendencje do rezygnacji z działania. Jednak należy zaznaczyć, że osoby z grupy kontrolnej wydają się być w kondycji psychicznej znacznie lepszej niż przeciętna.
Żony alkoholików bardziej ulegają poczuciu bezradności, niemocy i pogrążania się, mającym swe źródło w często przez nie doznawanych przykrych stanach emocjonalnych. Częściej towarzyszy im poczucie beznadziejności, braku perspektyw i możliwości zmiany na lepsze. Jednocześnie w porównaniu z grupą kontrolną kobiety współuzależnione mają silniejsze poczucie braku umiejętności życiowych, w tym zdolności osiągania celów życiowych. Silniej odczuwają też niedostatek umiejętności radzenia sobie z problemami i trudnymi stanami emocjonalnymi. Ponadto brakuje im pewności siebie, postrzegają siebie jako osoby nie będące w stanie poradzić sobie samodzielnie z nękającymi je problemami. Ogólnie rzecz biorąc, czują się pozbawione wpływu na własne życie, które jawi im się jako niezrozumiałe i nieprzewidywalne.

POCZUCIE KOHERENCJI
Poczucie koherencji w koncepcji Antonovsky'ego (Antonovsky, 1996) innymi słowy można opisać jako poczucie wewnętrznej harmonii i siły, pozwalające na traktowanie życia jako wyzwania, a nie zagrożenia. Pacjentki rozpoczynające terapię współuzależnienia również pod tym względem różnią się od uczestniczek SPP.
Nieprzewidywalność wydarzeń rozgrywających się w rodzinie alkoholowej przyczynia się do obniżenia poczucia zrozumiałości definiowanego jako stopień, w jakim człowiek postrzega napływające bodźce jako uporządkowane i przewidywalne. Toteż osoby współuzależnione czują się bardziej zagubione i bezradne wobec tego, co je spotyka niż kobiety z grupy kontrolnej. Nie rozumieją, co dzieje się w ich życiu, postrzegają je jako nieuporządkowane i nieprzewidywalne, brakuje im poczucia kierowania nim.
Chroniczne lub częste narażenie na znaczne przeciążenie emocjonalne wraz z jednoczesnym brakiem możliwości odpoczynku i regeneracji co jest typowe dla sytuacji współuzależnionych powoduje utratę poczucia zaradności. Żony alkoholików borykają się na co dzień z trudnymi problemami. Zgłaszając się na leczenie, czują się bezradne wobec choroby męża i prawdopodobnie przyczynia się to do postrzegania przez nie swoich zasobów jako niewystarczających. Osoby nie będące w związku z partnerem uzależnionym od alkoholu nie są prawdopodobnie zaangażowane w tak skomplikowany układ, toteż nie odczuwają w takim stopniu, że sytuacja je przerasta.
Kobiety współuzależnione cechuje również niższa niż uczestniczki SPP motywacja do działania. Odbierają one okoliczności życiowe, w jakich się znalazły przede wszystkim jako obciążające, gdyż ich wysiłki i poświęcenie nie przyniosły oczekiwanych rezultatów ich walka z alkoholem okazała się bezskuteczna. W chwili obecnej zdają się więc bezwiednie na pojawiające się okoliczności przekonane, że nie warto angażować się i podejmować działania.

PRZEKONANIA CHARAKTERYSTYCZNE DLA WSPÓŁUZALEŻNIENIA
W orientacji poznawczej podkreśla się znaczenie przebiegu procesów poznawczych, a psychoterapia ma na celu modyfikację przekonań jednostki, jej destrukcyjnych uczuć wynikających z treści myślenia i pojawiających się w konsekwencji zachowań. Z tego punktu widzenia warto przyjrzeć się dokładniej schematom poznawczym, jakimi posługują się badane kobiety współuzależnione.
Specyficzne treści przekonań osób współuzależnionych identyfikowaliśmy w następujących dziedzinach: nadużywanie alkoholu przez męża przyczyny nadużywania, możliwości podjęcia przez niego leczenia, wpływ jego alkoholizmu na sytuację rodzinną; małżeństwo i rodzina cele małżeństwa, normy moralne, role i obowiązki, stosunek do dzieci; relacje kobieta mężczyzna zasady rządzące związkami damskomęskimi, wartość kobiety, jej prawa i obowiązki; porządek świata prawa rządzące ludzkim losem, normy moralne i religijne, cele życiowe; samoocena źródła poczucia własnej wartości, możliwość samodzielnego funkcjonowania, ocena własnej atrakcyjności, możliwość wprowadzenia zmian. Kobiety współuzależnione i uczestniczki SPP różniły się w zapatrywaniach na każdy w wyżej wymienionych tematów. Żony alkoholików posiadają przekonania silniej wzmacniające poczucie bezradności, straty i lęku przed zmianą, jak też tendencje autodestrukcyjne, prowadzące do zaprzestania poszukiwania konstruktywnych rozwiązań. Schematy myślowe, którymi się posługują podtrzymują jednocześnie irracjonalną nadzieję na cudowną poprawę sytuacji (Sobolewska, 1998).
Osoby współuzależnione i kobiety z grupy kontrolnej tylko w niektórych kwestiach myślą podobnie. Zgodnie odmawiają prawa do bycia agresywnym pijanemu mężczyźnie i przyznają, że fakt, iż mąż bije nie świadczy o jego miłości do kobiety. Osoby z obu grup uważają, że kobieta może poradzić sobie bez mężczyzny.
Niektóre poglądy badanych współuzależnionych wydają się być sprzeczne ze sobą. Niespójny system przekonań odnosi się szczególnie do obrazu własnej osoby. Osoby rozpoczynające terapię współuzależnienia uznają się za kobiety raczej atrakcyjne (choć w mniejszym stopniu niż uczestniczki SPP), uważają, że jako kobiety są w stanie radzić sobie samodzielnie, a jednocześnie mają wątpliwości co do tego, czy ktoś poza mężem zechce być z nimi na stałe. Towarzyszy temu przekonanie, że o wartości kobiety stanowi posiadanie własnego mężczyzny. Być może przeciętna współuzależniona uważa się za kobietę atrakcyjną właśnie ze względu na pozostawanie w związku, aczkolwiek zaprzecza temu, że "lepszy pijący mąż niż żaden". Przemawia to za trafnością spostrzeżeń terapeutek prowadzących terapię współuzależnienia stwierdzających, że żony alkoholików, realizując swoją wizję "życia we dwoje", uzależniają swoją wartość od posiadania partnera (Kisiel, 1998; Sobolewska, 1998).
Znaczącym konstruktem poznawczym przyczyniającym się do tkwienia w pułapce współuzależnienia jest myślenie magiczno-życzeniowe. Porównanie z grupą kontrolną przy założeniu, że poglądy tej grup odzwierciedlają realistyczne podejście do związków damsko-męskich pozwala stwierdzić, iż sposób postrzegania rzeczywistości przez badane współuzależnione wykracza poza ramy tego, co można by określić mianem "optymizmu" czy "nadziei". Żyjąc w świecie złudzeń, oczekują one, że ich miłość i cierpliwość spowodują, że mąż przestanie pić.
Sytuację współuzależnienia równie silnie utrwalają także schematy myślowe uniemożliwiające szukanie pomocy. Współuzależnione wstydzą się przyznawać przed innymi, że ich mąż nadużywa alkoholu. Uważają, że nikt z zewnątrz nie powinien wiedzieć o problemach, jakie przeżywa rodzina, tym bardziej, że w ich mniemaniu nie jest w stanie pomóc. Warto zauważyć, że stwierdzenia dotyczące tego tematu najbardziej różnicują obie grupy badanych.
Część destrukcyjnych przekonań osób współuzależnionych prawdopodobnie wynika z braku wiedzy o chorobie alkoholowej. Skuteczną formą terapii w tym przypadku powinna okazać się psychoedukacja. Trudniejsze do zmiany będą destrukcyjne skrypty o uwarunkowaniach socjokulturowych zinternalizowane przekonania wyniesione z domu rodzinnego lub normy funkcjonujące w niektórych społecznościach.

OBJAWY PSYCHOPATOLOGICZNE
W badaniu nasilenia objawów psychopatologicznych uwzględnione zostały somatyzacje, natręctwa, nadwrażliwość interpersonalna, depresja, lęk, wrogość, fobie, myślenie paranoidalne i psychotyczność.

Tu również zaobserwowaliśmy istotne różnice między obiema grupami kobiet dotyczące wszystkich rodzajów zaburzeń. Największe rozbieżności dotyczą poziomu lęku i depresji. Osoby współuzależnione wykazują się mniejszym zainteresowaniem jakąkolwiek aktywnością, niższą motywacją i energią życiową oraz bardziej nasilonym uczuciem beznadziejności i bezradności niż uczestniczki SPP. Ponadto żony alkoholików w wyższym stopniu odczuwają niepokój, napięcie i nerwowość.
Należy podkreślić też fakt, iż osoby współuzależnienione w wyższym stopniu niż kobiety z grupy kontrolnej doznają dolegliwości odczuwanych w wyniku zaburzeń funkcji cielesnych. Warto w tym miejscu przytoczyć dodatkowe dane aż u 32% pacjentek rozpoczynających terapię współuzależnienia zdiagnozowano zaburzenia występujące pod postacią somatyczną (Włodawiec, 1999). Stanowi to również potwierdzenie samooceny własnego zdrowia, dokonanej przez osoby badane (o czym w dalszej części artykułu).
Kobiety współuzależnione osiągnęły wyższe wyniki w stosunku do słuchaczek SPP, ale niższe niż osoby zaburzone (Derogatis, Lipman, Covi, 1973). Podwyższone we wszystkich podskalach wyniki w grupie badanej wskazują na istnienie czynnika zewnętrznego znacząco zaburzającego funkcjonowanie psychologiczne.

OCENA WŁASNEGO STANU ZDROWIA
Stan swojego zdrowia osoby współuzależnione najczęściej uznawały za "taki sobie", natomiast uczestniczki SPP za "dobry". Co piąta pacjentka (22%) określiła swoje zdrowie jako "bardzo złe" lub "złe", czego nie uczyniła żadna z kobiet z grupy kontrolnej. Fakt, że kobiety rozpoczynające terapię współuzależnienia oceniają stan swojego zdrowia znacznie gorzej niż słuchaczki SPP mógłby wynikać ze struktury wiekowej. Jednak po wyłączeniu z próby kobiet powyżej 44 roku życia, odsetek osób opisujących stan własnego zdrowia jako "zły" i "bardzo zły" nie zmienił się (21%). Również w porównaniu z danymi GUS (Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998), badane żony alkoholików dokonują niższej (zaś osoby z grupy kontrolnej wyższej) samooceny swojego zdrowia.
W późniejszych stadiach współuzależnienia pojawiają się zaburzenia nie tylko sfery emocjonalnej, poznawczej i behawioralnej, ale i problemy ze zdrowiem powodowane funkcjonowaniem przez dłuższy okres czasu w warunkach stresowych. Są to zmiany zauważane przez osoby badane i interpretowane przez nie jako negatywne.

STOSOWANIE ŚRODKÓW FARMAKOLOGICZNYCH
Zapytaliśmy również osoby badane o stosowanie w ciągu ostatniego miesiąca różnego rodzaju środków psychoaktywnych. Okazało się, że badane kobiety współuzależnione częściej niż osoby z grupy kontrolnej sięgają po takie używki jak kawa i papierosy oraz po środki nasenne i uspokajające.
Większość żon alkoholików (64%) pije dziennie jedną lub dwie kawy. Podobna sytuacja ma miejsce wśród uczestniczek SPP (65%). Jednak niemal 7% współuzależnionych wypija co najmniej cztery filiżanki (w skrajnych przypadkach nawet 10 i 12). Tendencji do nadmiernego spożywania kawy nie odnotowywujemy w grupie kontrolnej.

Badane kobiety współuzależnione częściej niż słuchaczki SPP sięgają po papierosy (odpowiednio: 41% i 29%). Wypalają też dziennie więcej papierosów. Ponad 4% badanych pacjentek wypala każdego dnia co najmniej paczkę papierosów, podczas gdy w grupie kontrolnej jest to niespełna 1%.
Co siódma pacjentka rozpoczynająca terapię współuzależnienia zażywała leki nasenne w ciągu miesiąca poprzedzającego badanie, podczas gdy wśród uczestniczek SPP była to zaledwie jedna osoba wśród wszystkich badanych. Aż 8% badanych żon alkoholików przyjmowała w tym okresie środki nasenne co najmniej raz w tygodniu, przy czym zdarzały się osoby, które stosowały je codziennie lub częściej niż co drugi dzień.
Podobna sytuacja ma miejsce również w przypadku środków uspokajających. Na przestrzeni ostatniego miesiąca sięgnęło po nie aż 40% badanych osób współuzależnionych i dziesięciokrotnie mniej kobiet z grupy kontrolnej. Prawie jedna czwarta pacjentek stosowała tego typu leki co najmniej raz w tygodniu, a ponad 4% codziennie, a nawet kilka razy dziennie.
Nieco inaczej wygląda zażywanie leków przeciwbólowych. O ile odsetek osób nie stosujących ich w obu grupach jest zbliżony (58% w grupie badanej i 54% w grupie kontrolnej), to struktura ich stosowania w skali ostatniego miesiąca jest różna. Osoby z grupy kontrolnej na ogół sięgały po tego typu środki sporadycznie raz lub dwa razy w miesiącu (25%).

Zależność między częstotliwością zażywania a odsetkiem osób zażywających jest odwrotnie proporcjonalna wśród uczestniczek SPP. Oznacza to, że wraz ze wzrostem częstotliwości stosowania leków spada liczba osób zażywających je. W przypadku części kobiet współuzależnionych zaznacza się natomiast tendencja odwrotna do częstego korzystania ze środków przeciwbólowych. Ponad 15% z nich sięgnęło po ten rodzaj leków co najmniej pięć razy w ciągu ostatniego miesiąca, a ponad 4% więcej niż 10 razy. Wskazuje to na występowanie wśród kobiet zgłaszających się na terapię współuzależnienia zaburzeń somatycznych, które to starają się one złagodzić stosując środki przeciwbólowe.
Znacznie rzadziej natomiast niż osoby z grupy kontrolnej badane kobiety współuzależnione sięgały po alkohol. Większość z nich (64%) w ogóle nie piła alkoholu w przeciągu ostatniego miesiąca, co wyraźnie odróżnia je od uczestniczek SPP (47%).
Uzyskane wyniki sygnalizują problem nadmiernego stosowania leków zwłaszcza uspokajających przez osoby rozpoczynające terapię współuzależnienia. Można przypuszczać, iż w ten sposób próbują one radzić sobie z trudną do zniesienia sytuacją, w jakiej się znalazły. Nie można też wykluczyć błędów diagnostycznych, które popełniają lekarze do których pacjentki prawdopodobnie zgłaszają się po pomoc w związku z objawami psychosomatycznymi i aplikowania im przez nich tego typu środków (Norwood, 1999). Ponadto z nadmiernym stosowaniem środków nasennych i uspokajających można wiązać zwiększone spożycie kawy i papierosów wśród kobiet współuzależnionych papierosy mogą służyć jako ekwiwalent leków uspokajających, zaś kawa może być przez nie wykorzystywana do pobudzenia po zażyciu barbituranów. Fakt, że jednocześnie spożywają alkohol tylko sporadycznie wydaje się mieć kilka przyczyn. Ich częstsza abstynencja może wynikać z awersji do alkoholu, spowodowanej piciem męża. Z drugiej strony, gdyby go nadużywały, nie zostałyby objęte programem terapii współuzależnienia i tym samym nie brały udziału w badaniu.

PODSUMOWANIE
Sytuacja badanych kobiet współuzależnionych wydaje się być skutkiem przewlekłego stresu związanego z doświadczeniami życia w rodzinie alkoholowej. U osób tych występują nie tylko zaburzenia w funkcjonowaniu psychologicznym, ale również na płaszczyźnie fizycznej. Częste odczuwanie przez żony alkoholików przykrych emocji przyczynia się do pogorszenia ich ogólnej kondycji psychicznej, załamania się wewnętrznych źródeł siły i tym samym powstanie poczucia bezradności, beznadziejności i stopniowego pogrążania się. Jednocześnie zarówno zachowania, jakie przejawiają kobiety współuzależnione, jak i sposób ich myślenia nie tylko nie pomagają w rozwiązaniu problemów, z jakimi się borykają, ale utrwalają destrukcyjny układ, w jakim się znalazły.
Jedną z form odreagowywania stresu przez kobiety zgłaszające się na terapię współuzależnienia są somatyzacje. Próbują one też radzić sobie, stosując używki (takie jak papierosy i kawa) oraz leki uspokajające i nasenne. Te spośród osób badanych, które zdecydują się na zażywanie tego rodzaju środków, sięgają po nie często, nierzadko nadużywając.
Ogólny stan zdrowia żon alkoholików, pozostający w związku ze stanem psychicznym, wskazuje na konieczność uzyskania przez nie pomocy zarówno medycznej, jak i psychologicznej, pokazując jednocześnie skalę trudności i złożoność terapii współuzależnienia. 1 Dane z niepublikowanych raportów IPZiT z roku 1987.
Katarzyna Kurza

Autorka jest socjologiem. Pracuje w Dziale Badań Instytutu Psychologii Zdrowia.
Bibliografia:
Antonovsky A., Rozwikłanie tajemnicy zdrowia, Fundacja IPN, Warszawa 1996.
Derogatis L. R., Lipman R. S., Covi L, SCL90: skala objawów psychopatologicznych raport wstępny. Psychofarmacological Bulletin, vol. 9, No 1, Jan, maszynopis w tłum. M. Kucińskiej, 1973.
Kisiel M., W związku z alkoholikiem, Świat Problemów nr 1(60), s. 13-19, 1998.
Norwood R., Kobiety, które kochają za bardzo, REBIS, Poznań 1999.
Sobolewska Z., Niszczące przekonania,
Świat Problemów nr 1(60), s. 4-7, 1998. Włodawiec B., Raport z badań: Analiza Przebiegu i Efektów Terapii Osób Współuzależnionych wyniki badań pacjentek w chwili rozpoczynania terapii, IPZ, Warszawa 1999.